Gặp lại Đặng Thái Sơn

Nguyễn Đình Đăng

Chuỗi cadenza [1] lấp lánh sáng, kéo dài, ngân vang trước khi tắt hẳn ở đâu đó dưới vòm trần phòng hoà nhạc lớn Tokyo Suntory Hall… Gần hai ngàn con người – trong đó có cả hoàng thái tử Nhật bản - im phăng phắc theo dõi và lắng nghe Đặng Thái Sơn cùng dàn ensemble orchestral de Paris dưới sự chỉ huy của nhạc trưởng người Mỹ John Nelson đang trình diễn concerto No.1 của Mendelssohn đêm mùng 6 tháng 10 năm 2004.

Ảnh trái: Nghệ sỹ piano Đặng Thái Sơn nói chuyện với các fans sau buổi biểu diễn đêm 6/10/2004 tại Suntory Hall (ảnh phải)

* * *

Cách đây vừa đúng 24 năm, vào mùa thu năm 1980 hai sinh viên 22 tuổi khoa piano nhạc viện Tchaikovsky (Maxcơva) lên đường sang Warsaw (Balan) tham dự cuộc thi piano quốc tế mang tên Frederic Chopin lần thứ 10. Một người tên là Ivo Pogorelich, công dân Nam tư, đã nổi danh với hai giải nhất tại hai cuộc thi piano quốc tế tại Casagrande (Italia) năm 1978 và Montreal (Canada) năm 1980. Người thứ hai là một thanh niên bé nhỏ, công dân của một nước nghèo vào bậc nhất thế giới vì vừa mới ra khỏi cuộc chiến tranh. Chàng thanh niên đó tên là Đặng Thái Sơn – cái tên hồi ấy hầu như chẳng ai biết, một người trước đó chưa hề tham gia một cuộc thi âm nhạc quốc tế nào cũng như chưa từng chơi ghép với dàn nhạc. Khi anh đến lãnh sự quán Việt Nam ở Maxcơva xin phép sang Ba lan dự thi, ông cán bộ phòng lãnh sự nói: “Cố kiếm cái giải khuyến khích nhé!” Anh đến Warsaw muộn hơn tất cả các thí sinh khác, thậm chí không kịp chuẩn bị cả một bộ quần áo biểu diễn.

Ivo Pogorelich (ảnh trái) và Martha Argerich (ảnh phải)

Dưới con mắt của những người đứng ngoài cuộc, số phận nhiều khi có những bất ngờ. Người được mệnh danh là “phù thủy của đàn piano” Ivo Pogorelich lại bị loại trong vòng ba của cuộc thi năm đó. Việc loại Pogorelich đã khiến một thành viên hội đồng giám khảo - nữ nghệ sỹ piano bậc thày Martha Argerich, người từng tuyên bố Pogorelich là “thiên tài”- giận dữ rời bỏ hội đồng. Scandal này làm Pogorelich lập tức trở nên nổi tiếng, hơn cả tiếng tăm mà các giải thưởng của anh đã đem lại. Tuy nhiên, người đoạt giải nhất cuộc thi năm đó lại chính là Đặng Thái Sơn. Hơn thế, anh “ẵm chọn” tất cả các giải đặc biệt của cuộc thi. Lần đầu tiên một người Á châu giành huy chương vàng trong một cuộc thi âm nhạc quốc tế danh tiếng ở phương Tây. Thắng lợi của Đặng Thái Sơn còn đặc biệt rực rỡ hơn khi người ta biết rằng quá trình học piano thời niên thiếu của anh đã diễn ra trong điều kiện rất khó khăn thiếu thốn của một nước Việt Nam bị chiến tranh tàn phá. Sau này anh có kể lại những ngày đi sơ tán về nông thôn. Trường âm nhạc Việt Nam phải vận chuyển đàn piano trên một chiếc xe do trâu kéo. Các học sinh phải xếp hàng để đợi đến lượt mình tập 20 phút mỗi ngày trên chiếc đàn piano xuống dây “quý giá” đó.

Nghệ thuật rất công bằng. Những tài năng đích thực sớm muộn đều được nhận ra. Tuy nhiên, đối với nghệ sỹ biểu diễn, tài năng cần được công nhận khi người đó còn sống. Một họa sỹ tài năng rất có thể chết trong vô danh để đời sau chính cái nhân quần đã từng khinh rẻ và chê bai anh, sẽ ngả mũ xuýt xoa trầm trồ trước các bức tranh anh để lại, bỏ ra hàng đống tiền để mua tranh của anh. Bi kịch đó đã từng xảy ra với các danh họa như Van Gogh, Gauguin, Cézanne, Toulouse-Lautrec … Một trong các bức họa “Hoa hướng dương” của Van Gogh mà một hãng bảo hiểm Nhật bản đã bỏ ra tới 50 triệu Mỹ kim để mua về và hiện đang được trưng bày tại một bảo tàng mỹ thuật ngự trên tầng thứ 40 của một tòa nhà chọc trời ở Tokyo là một minh chứng hùng hồn cho sự tương phản giữa thiên tài và sự ngu dốt nhưng lại háo danh không giới hạn của đám đông.

Đối với một nghệ sỹ piano tài năng thì lại khác. Anh phải được công chúng sành âm nhạc nhiệt liệt hoan hô sau mỗi buổi biểu diễn. Thiếu tiếng vỗ tay đó anh sẽ chết như một nghệ sỹ mặc dù có thể vẫn sống như một con người. Tất cả các bậc thầy của nghệ thuật biểu diễn piano như Fréderic Chopin, Franz Lizst, Arthur Rubinstein, Sergei Rachmaninov, Vladimir Horowitz, Sviatoslav Richter, Arturo Michelangeli, v.v. đều rất nổi tiếng khi còn sống.

Huy chương vàng của cuộc thi âm nhạc Chopin là kết quả của niềm say mê, tài năng, và lao động nghệ thuật không mệt mỏi của Đặng Thái Sơn, và có thể cả một chút may mắn của số phận, mà chỉ đến với những ai được số phận lựa chọn.

Giải nhất cuộc thi Chopin đã khiến các phòng hòa nhạc danh tiếng của 40 nước trên thế giới mở rộng cánh cửa đón Đặng Thái Sơn. Anh từng biểu diễn với các dàn nhạc giao hưởng nổi tiếng thế giới như Moscow Philarmonic (Nga), Leningrad Philarmonic (Nga), Montreal Symphony (Canada), BBC Philarmonic (Anh), Dresden Philarmonic (Đức), Staats-kapelle Berlin (Đức), Oslo Philarmonic (Na-uy), Warsaw National Philarmonic (Ba-lan), Prague Symphony (Tiệp), NHK Symphony (Nhật bản), Helsinki Philarmonic (Phần lan), Hungarian State Symphony (Hungaria), v.v. Tên anh được người ta nhắc đến mà không cần thêm bất cứ một học vị chức danh nào đằng trước. Các nhà bình luận âm nhạc dùng những thán từ đẹp nhất để ca ngợi nghệ thuật trình diễn piano của anh.

Thắng lợi đó đã thay đổi không chỉ cuộc sống của anh, mà còn cả cuộc sống những người thân của anh, của đồng bào anh. Thật vậy, sau giải Chopin, Đặng Thái Sơn được chính phủ Việt nam trao huân chương lao động hạng nhất, được tặng danh hiệu Nghệ sỹ Nhân dân, được cấp một căn hộ. Bố anh – thi sỹ Đặng Đình Hưng - đang lâm bệnh hiểm nghèo, lập tức được Nhà nước mời một trong những thày thuốc giỏi nhất giải phẫu và nhờ vậy đã sống thêm được 10 năm nữa. Anh tặng căn hộ lại cho bố anh, người trước đó từng phải sống nhờ dưới một gầm cầu thang. Mẹ anh - nghệ sỹ piano Thái Thị Liên, người đã sinh thành, nuôi dưỡng, và dạy dỗ anh - cũng được nhà nước phong Nghệ sỹ Nhân dân. Ở Việt Nam người ta bắt đầu thay đổi cách nhìn đối với nhạc cổ điển. Hàng loạt các gia đình giàu có cho con đi học piano. Có lẽ trong số đó không ít người hy vọng lịch sử sẽ lặp lại. Các cô giáo dạy piano bỗng có nhiều học trò, trong khi các khoa dây như violin, cello của nhạc viện vẫn thiếu học sinh. Các buổi biểu diễn của Sơn ở Việt Nam thường chật kín người. Người có vé mời, vé mua đến xem đã đành. Người không có vé liều mình leo cả ống máng nhà hát vào xem.

* * *

Tôi biết Đặng Thái Sơn từ khi còn học ở trường phổ thông. Lần đầu tiên tôi thấy Đặng Thái Sơn chơi đàn là tại một buổi biểu diễn của trường âm nhạc Việt Nam ở Nhà Hát Lớn Hà nội, mà tôi được cô giáo dạy piano của mình cho vé đi xem. Sơn đệm piano cho một người nào đó. Tôi còn nhớ đôi tay Sơn chơi đàn đặc biệt mềm mại. Mặc dù lúc đó họ chơi bản nhạc gì, sau hơn ba mươi năm tôi không thể nào còn nhớ nổi…

Lần thứ hai tôi nghe Sơn chơi đàn là sau khi anh đã đoạt giải nhất cuộc thi âm nhạc Chopin. Hôm đó là ngày kỷ niệm quốc khánh Việt Nam tại một nhà văn hóa ở Maxcơva vào năm 1981. Sơn xuất hiện trên sân khấu và chơi Prélude số 24 cung Rê thứ của Chopin. Tôi nhớ mãi buổi trình diễn này. Những nốt rải chơi bởi tay trái vang lên mạnh mẽ, dứt khoát và lắp đi lắp lại sôi sục từ đầu đến cuối, tạo nền cho giai điệu rất hùng hồn chơi bởi tay phải. Những đoạn chạy ngón suốt dọc phím đàn và khúc chạy tay phải từ trên xuống sáng chói ở đỉnh điểm được Sơn chơi thật dễ dàng, trơn tru. Bản nhạc kết thúc bằng ba nốt Rê thấp nhất vang lên như ba phát súng, rồi tất cả chìm vào tĩnh lặng trước khi tiếng vỗ tay của khán giả nổi lên… Trước đó tôi chưa từng nghe prélude số 24 của Chopin. Sau khi nghe Sơn biểu diễn, tôi đã lùng tìm đĩa nhạc có prélude này. Nhiều năm trôi qua, sau khi kỹ thuật ngón tay của tôi đã khá lên tôi mới có thể tự mình chơi bản nhạc đó. Đến bây giờ Prélude số 24 - còn có tên gọi là “Cơn bão" - vẫn là một trong những tác phẩm của Chopin mà tôi thích nhất. Tuy sau này tôi được nghe nhiều nghệ sỹ piano trứ danh khác chơi Prélude 24 của Chopin, cảm giác của lần đầu tiên nghe Sơn chơi đó vẫn là cảm giác rất đặc biệt. Có lẽ nó cũng tương tự như tình yêu đầu tiên vậy…

Tôi còn được nghe Sơn chơi piano vài lần nữa ở Nga. Lần cuối cùng là buổi độc tấu của Sơn vào khoảng năm 1984 hay 1985 tại Câu lạc bộ các nhà khoa học ở thành phố Dubna – nơi có viện Liên hợp Nghiên cứu Hạt nhân Nguyên tử mà tôi hồi đó đang làm luận án tiên sỹ ở đây. Sơn chơi Chopin, Debussy và cả Prokofiev. Các bravura [2] trong tác phẩm của Prokofiev đã được Sơn chơi với một kỹ thuật hoàn hảo và một cảm xúc tinh tế tới mức một khán giả Dubna đã liên tưởng các âm thanh đó với các hạt cơ bản (!) [3]…

Sau đó tôi không có dịp nghe anh trình diễn live nữa… Từ khi sang Nhật tôi thường đọc nhiều tin về các tour biểu diễn của anh trên internet, theo dõi các CD mới của anh xuất hiện tại các hiệu nhạc ở Tokyo. Một lần tôi thấy anh chơi piano qua cầu truyền hình trong chương trình kỷ niệm 50 năm ngày sinh của nhạc trưởng Seiji Ozawa trên TV Nhật bản, mà anh là khách mời cùng với những tên tuổi khác như Mtislav Rotropovich - nghệ sỹ cello số một của thế giới. Xung quanh tôi người Nhật thích nhạc cổ điển không ai là không biết tới “Đan Tai Son” (lối phát âm tên anh của người Nhật). Tôi nghe nói anh là giáo sư mời của nhạc viện Kunitachi ở Tokyo, hàng năm sang Tokyo dạy hoặc biểu diễn vào mùa thu. Gần đây tôi được biết anh đã trở thành công dân Canada và hiện dạy piano ở Đại học Montreal.

* * *

Đó là những chuyện đã qua. Bây giờ, sau gần 20 năm tôi lại được nghe anh chơi live. Lần này tôi thấy một Đặng Thái Sơn già dặn trong phong cách, hoàn hảo về kỹ thuật, tinh tế về cảm xúc, và rất tự tin ung dung chơi nên những nốt nhạc tuyệt diệu. Một bản nhạc chơi hay cũng giống một bức tranh đẹp: đầy màu sắc, tương phản, nhưng lại hài hòa. Khác với lối chơi của trường phái piano Nga đôi khi thường “phang” thật mạnh các nốt “forte” [4], lối chơi của Sơn tạo nên các nốt “forte” mượt mà, các nốt “piano” và “pianissimo" [5] rất nhẹ êm khiến tương quan giữa chúng với các nốt “forte” vẫn được duy trì. Vì thế, toàn bộ bố cục vẫn giữ đủ độ tương phản… Đôi bàn tay anh vẫn tuyệt đẹp như xưa, trắng như đá cẩm thạch - thứ đá Michelangelo đã dùng để tạc nên tượng David. Đôi bàn tay ấy lướt trên phím đàn như sóng biển vuốt ve bờ cát. Âm thanh như phát ra từ những ngón tay của anh chứ không phải từ phía trong chiếc đàn Steinway. Giòng âm thanh long lanh như chuỗi hạt kim cương tuột ra lăn xuống từ những phím đen và phím trắng…

Sau buổi hòa nhạc tôi và vợ vào hậu trường sân khấu để gặp anh. Chúng tôi phải chờ mất một lúc vì các phóng viên đã đăng ký trước vào phỏng vấn. Khách chờ gặp Đặng Thái Sơn xếp thành hàng ngoài hành lang. Trong lúc đứng chờ tôi có dịp ngắm các bức hình treo trên tường chụp các nghệ sỹ piano trứ danh từng biểu diễn ở phòng hòa nhạc tăm tiếng này. Tôi nhận ra Maurizio Pollini, Martha Argerich, Vladimir Ashkenazy, Krystian Zimmerman, Evgeny Kissin, Stanislav Bunin, …. Mỗi nghệ sỹ đều được thợ ảnh chớp lấy trong một tư thế say sưa cao trào: tay vung cao hoặc mắt ngước nhìn lên trên không trung, vẻ đầy mơ mộng, đau khổ…Cuối cùng thì chúng tôi cũng gặp được Sơn. Chúng tôi không nói chuyện được nhiều vì có nhiều khách muốn gặp anh. Anh vẫn tươi cười, trẻ trung, và dễ gần như xưa. Anh giới thiệu chúng tôi với những người bạn khác của anh, ôn lại những kỷ niệm từ thời chúng tôi còn nhỏ ở Hà Nội. Chúng tôi chia taỵ. Anh nói sẽ gọi điện cho tôi, còn tôi hẹn sẽ gửi tặng anh quyển album tranh vẽ của tôi mới xuất bản.

Tôi tưởng với chương trình biểu diễn dày đặc ở Nhật như vậy, anh sẽ chẳng còn thời giờ gặp lại chúng tôi: Anh chỉ ở Nhật đến đầu tháng 11 còn tôi thi lại phải xuất dương dự một hội nghị vật lý vào tuần cuối cùng của tháng 10. Nào ngờ một cơn bão lớn tràn vào nước Nhật. Vì lý do thời tiết, lịch biểu diễn của Sơn có thay đổi. Anh đã gọi điện và chúng tôi hẹn gặp tại một nhà hàng Việt Nam ở Shibuya ngày 16 tháng 10 ngay sau khi anh vừa từ Sapporo biểu diễn trở về. Tối hôm đó, chúng tôi đã chuyện trò hơn 2 tiếng đồng hồ đồng thời thưởng thức các món ăn quê hương, có cả nem rán, rau muống xào và phở gà mà Sơn khen ngợi. Qua lời bà Teruko Hakuta – giảng dạy piano tại nhạc viện Kunitachi, một người bạn của Sơn – tôi được biết Sơn còn là người luôn quan tâm giúp đỡ sự phát triển của âm nhạc cổ điển tại Việt Nam - những thông tin trước kia tôi cũng đã từng nghe báo chí nói tới. Tôi thực sự xúc động khi nghe Sơn và bà Hakuta kể chuyện họ đã vận động như thế nào để tặng cho Việt Nam chiếc đại duơng cầm biểu diễn Steinway đầu tiên. Nhóm của bà Hakuta còn tặng nhiều sách nhạc cho Nhạc viện Hà Nội. Sơn ký tặng tôi 2 CD mới của mình lần đầu tiên xuất bản tại Việt Nam. Còn con trai tôi – đã học piano 11 năm nay - lấy làm sung sướng được nói chuyện với “maitre” và được “maitre” tặng chữ ký về treo tường.

* * *

Chia tay anh, tôi chúc Sơn tiếp tục nhận được nhiều tiếng vỗ tay và tiếng kêu “bravo" của thính giả sau mỗi buổi biểu diễn. Anh cười và trả lời: “Được nhiều người vỗ tay thì cũng thích, nhưng sự đánh giá của đồng nghiệp và những người am hiểu mới là điều quan trọng”. Tôi hiểu rằng sự đánh giá đó chỉ giành cho những tài năng thực sự, luôn lao động nghệ thuật không mệt mỏi như Đặng Thái Sơn.

Tokyo 17 tháng 10 năm 2004

Chú giải:

[1] cadenza: đoạn nhạc độc tấu rất đẹp ở gần phần cuối của một chương, thường không có phần đệm.

[2] bravura: đoạn “trổ" kỹ thuật biểu diễn, thường là rất nhanh và phức tạp.

[3] hạt cơ bản: các hạt cấu thành của vật chất mà không phân chia hay thay đổi được. Trước năm 1932 các hạt cơ bản bao gồm proton, neutron và electron. Sau đó các hạt positron, neutrino, và pion đã lần lược được phát hiện. Ngày nay khoa học biết rằng proton, neutron, pion chỉ là 3 trong họ các hạt hadron (meson và baryon). Các meson được tạo thành bởi một hạt quark và một phản hạt quark. Các baryon được tạo bởi 3 hạt quark - tên gọi của hạt nhỏ nhất tạo nên vật chất. Ngày 5 tháng 10 năm 2004 vừa qua (tức là trước buổi biểu diễn tại Suntory Hall của Đặng Thái Sơn một ngày) ba nhà vật lý Mỹ là Gross, Politzer và Wilczek đã được trao giải Nobel vật lý về phát minh ra tiệm cận tự do trong lý thuyết tương tác mạnh nhờ đó mà các hạt quarks chỉ đạt tới trạng thái tự do khi chúng rất gần nhau.

[4] forte: mạnh

[5] piano: nhẹ, pianissimo: nhẹ nhất